امتحان انسانها (قرآن)آزمایش انسان یکی از سنت‌های الهی بوده و امری همگانی است که بر اساس آیات قرآن فلسفه استقرار انسان بر روی زمین است. فهرست مندرجات۲ - همگانی بودن آزمایش ۳ - فلسفه استقرار بر زمین ۴ - آزمایش هدف آفرینش ۵ - آزمایش با اعطا و سلب نعمت ۶ - امتحان با شیوه‌های مختلف ۷ - آزمایش با زیبایی‌های دنیا ۸ - آزمایش با حقایق معراج ۹ - آزمایش با شجره ملعونه ۱۰ - آزمایش با خلقت آهن ۱۱ - آزمایش با حیات و مرگ ۱۲ - امتحان انسانها به هم ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - آزمایش سنت الهیآزمایش انسانها، سنت الهی است: ۱. «ان فی ذلک لآیات وان کنا لمبتلین: (آری،) در این ماجرا (برای صاحبان عقل و اندیشه) آیات و نشانه‌هایی است؛ و ما مسلما همگان را آزمایش می‌کنیم! » ۲. «ولقد فتنا الذین من قبلهم فلیعلمن اللـه الذین صدقوا ولیعلمن الکاذبین: ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و اینها را نیز امتحان می‌کنیم)؛ باید علم خدا درباره کسانی که راست می‌گویند و کسانی که دروغ می‌گویند تحقق یابد! » ۳. «ولنبلونکم حتی نعلم المجاهدین منکم والصابر ین ونبلو اخبار کم: ما همه شما را قطعا می‌آزمائیم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند، و اخبار شما را بیازماییم! » ۲ - همگانی بودن آزمایشآزمایش و امتحان‌های الهی امری همگانی و عمومی است: ۱. «وحسبوا الا تکون فتنة فعموا وصموا ثم تاب اللـه علیهم ثم عموا وصموا کثیر منهم واللـه بصیر بما یعملون: گمان کردند مجازاتی در کار نخواهد بود! از این رو (از دیدن حقایق و شنیدن سخنان حق،) نابینا و کر شدند؛ سپس (بیدار گشتند، و) خداوند توبه آنها را پذیرفت، دیگربار (در خواب غفلت فرو رفتند، و) بسیاری از آنها کور و کر شدند؛ و خداوند، به آنچه انجام می‌دهند، بیناست.» ۲. «ام حسبتم ان تتر کوا ولما یعلم اللـه الذین جاهدوا منکم ولم یتخذوا من دون اللـه ولا ر سوله ولا المؤمنین ولیجة واللـه خبیر بما تعملون: آیا گمان کردید که (به حال خود) رها می‌شوید در حالی که هنوز کسانی که از شما جهاد کردند، و غیر از خدا و رسولش و مؤمنان را محرم اسرار خویش انتخاب ننمودند، (از دیگران) مشخص نشده‌اند؟! (باید آزمون شوید؛ و صفوف از هم جدا گردد؛) و خداوند به آنچه عمل می‌کنید، آگاه است! » ۳. «وهو الذی خلق السماوات والار ض فی ستة ایام وکان عر شه علی الماء لیبلوکم ایکم احسن عملا ولئن قلت انکم مبعوثون من بعد الموت لیقولن الذین کفر وا ان هـذا الا سحر مبین: او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز(شش دوران) آفرید؛ و عرش (حکومت) او، بر آب قرار داشت؛ (بخاطر این آفرید) تا شما را بیازماید که کدامیک عملتان بهتر است! و اگر (به آنها) بگویی: «شما بعد از مرگ، برانگیخته می‌شوید! «، مسلما» کافران می‌گویند: «این سحری آشکار است! » » ۴. «کل نفس ذائقة الموت ونبلوکم بالشر والخیر فتنة والینا تر جعون: هر انسانی طعم مرگ را می‌چشد! و شما را با بدیها و خوبیها آزمایش می‌کنیم؛ و سرانجام بسوی ما بازگردانده می‌شوید! » ۵. «ان فی ذلک لآیات وان کنا لمبتلین: (آری،) در این ماجرا (برای صاحبان عقل و اندیشه) آیات و نشانه‌هایی است؛ و ما مسلما همگان را آزمایش می‌کنیم! » ۶. «احسب الناس ان یتر کوا ان یقولوا آمنا وهم لا یفتنون: آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می‌شوند و آزمایش نخواهند شد؟! » «ولقد فتنا الذین من قبلهم فلیعلمن اللـه الذین صدقوا ولیعلمن الکاذبین: ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و اینها را نیز امتحان می‌کنیم)؛ باید علم خدا درباره کسانی که راست می‌گویند و کسانی که دروغ می‌گویند تحقق یابد! » ۷. «فاذا مس الانسان ضر دعانا ثم اذا خولناه نعمة منا قال انما اوتیته علی علم بل هی فتنة ولـکن اکثر هم لا یعلمون: هنگامی که انسان را زیانی رسد، ما را (برای حل مشکلش) می‌خواند؛ سپس هنگامی که از جانب خود به او نعمتی دهیم، می‌گوید: «این نعمت را بخاطر کاردانی خودم به من داده‌اند»؛ ولی این وسیله آزمایش (آنها) است، اما بیشترشان نمی‌دانند.» ۸. «الذی خلق الموت والحیاة لیبلوکم ایکم احسن عملا وهو العزیز الغفور : آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می‌کنید، و او شکست ناپذیر و بخشنده است.» ۹. «انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعا بصیر ا: آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟! » ۱۰. «فاما الانسان اذا ما ابتلاه ر به فاکر مه ونعمه فیقول ر بی اکر من: اما انسان هنگامی که پروردگارش او را برای آزمایش، اکرام می‌کند و نعمت می‌بخشد (مغرور می‌شود و) می‌گوید: «پروردگارم مرا گرامی داشته است! » » «واما اذا ما ابتلاه فقدر علیه ر زقه فیقول ر بی اهانن: و اما هنگامی که برای امتحان، روزیش را بر او تنگ می‌گیرد (مایوس می‌شود و) می‌گوید: «پروردگارم مرا خوار کرده است! » » ۳ - فلسفه استقرار بر زمینبر اساس آیات قرآن آزمایش انسانها، فلسفه استقرار آنان روی زمین است: «ثم جعلناکم خلائف فی الار ض من بعدهم لننظر کیف تعملون: سپس شما را جانشینان آنها در روی زمین -پس از ایشان- قرار دادیم؛ تا ببینیم شما چگونه عمل می‌کنید! » ۴ - آزمایش هدف آفرینشاز آیات قرآن چنین بر می آید که آزمایش انسانها، هدف از آفرینش آنها ست: ۱. «وهو الذی خلق السماوات والار ض فی ستة ایام وکان عر شه علی الماء لیبلوکم ایکم احسن عملا ولئن قلت انکم مبعوثون من بعد الموت لیقولن الذین کفر وا ان هـذا الا سحر مبین: او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز(شش دوران)آفرید؛ و عرش (حکومت) او، بر آب قرار داشت؛ (بخاطر این آفرید) تا شما را بیازماید که کدامیک عملتان بهتر است! و اگر (به آنها) بگویی: «شما بعد از مرگ، برانگیخته می‌شوید! «، مسلما» کافران می‌گویند: «این سحری آشکار است! » » ۲. «انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعا بصیر ا: آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟! » ۵ - آزمایش با اعطا و سلب نعمتاعطا و سلب نعمت از انسانها و جنیان، باعث امتحان آنان است: ۱. «فاذا مس الانسان ضر دعانا ثم اذا خولناه نعمة منا قال انما اوتیته علی علم بل هی فتنة ولـکن اکثر هم لا یعلمون: هنگامی که انسان را زیانی رسد، ما را (برای حل مشکلش) می‌خواند؛ سپس هنگامی که از جانب خود به او نعمتی دهیم، می‌گوید: «این نعمت را بخاطر کاردانی خودم به من داده‌اند»؛ ولی این وسیله آزمایش (آنها) است، اما بیشترشان نمی‌دانند.» ۲. «فاما الانسان اذا ما ابتلاه ر به فاکر مه ونعمه فیقول ر بی اکر من: اما انسان هنگامی که پروردگارش او را برای آزمایش، اکرام می‌کند و نعمت می‌بخشد (مغرور می‌شود و) می‌گوید: «پروردگارم مرا گرامی داشته است! » » «واما اذا ما ابتلاه فقدر علیه ر زقه فیقول ر بی اهانن: و اما هنگامی که برای امتحان، روزیش را بر او تنگ می‌گیرد (مایوس می‌شود و) می‌گوید: «پروردگارم مرا خوار کرده است! » » ۳. «وان لو استقاموا علی الطر یقة لاسقیناهم ماء غدقا: و اینکه اگر آنها (جنّ و انس) در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می‌کنیم! » «من یعر ض عن ذکر ر به یسلکه عذابا صعدا: هدف این است که ما آنها را با این نعمت فراوان بیازماییم؛ و هر کس از یاد پروردگارش روی گرداند، او را به عذاب شدید و فزاینده‌ای گرفتار می‌سازد! » ۶ - امتحان با شیوه‌های مختلفخداوند انسان ها را به شیوه‌های مختلف امتحان می کند: «ولنبلونکم بشیء من الخوف والجوع ونقص من الاموال والانفس والثمر ات وبشر الصابر ین: قطعا همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مالها و جانها و میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم؛ و بشارت ده به استقامت کنندگان! » مخاطب آیه احتمال دارد مؤمنان و احتمال دارد عموم انسانها باشند. برداشت مزبور با توجه به احتمال دوم است. ۷ - آزمایش با زیبایی‌های دنیایکی از موارد امتحان، آزمایش انسانها با مظاهر فریبنده و زیبایی‌های دنیا است: «انا جعلنا ما علی الار ض زینة لها لنبلوهم ایهم احسن عملا: ما آنچه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم، تا آنها را بیازماییم که کدامینشان بهتر عمل می‌کنند! » ۸ - آزمایش با حقایق معراجمعراج پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و حقایق بازگو شده به وسیله آن حضرت در این خصوص، وسیله آزمایش مردم است: «واذ قلنا لک ان ر بک احاط بالناس و ما جعلنا الرؤیا التی ار یناک الا فتنة للناس والشجر ة الملعونة فی القر آن ونخوفهم فما یزیدهم الا طغیانا کبیر ا: (به یاد آور) زمانی را که به تو گفتیم: «پروردگارت احاطه کامل به مردم دارد؛ (و از وضعشان کاملا آگاه است.) و ما آن رؤیایی را که به تو نشان دادیم، فقط برای آزمایش مردم بود؛ همچنین شجره ملعونه (درخت نفرین شده) را که در قرآن ذکر کرده‌ایم. ما آنها را بیم داده (و انذار) می‌کنیم؛ اما جز طغیان عظیم، چیزی بر آنها نمی‌افزاید! » » برخی مفسران احتمال داده‌اند که مقصود از «الرءیا» چیزهایی باشد که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در شب معراج دید. جمعى از مفسرین به نقلى که از ابن عباس شده ، استناد کرده و گفته اند که مراد از رویائى که خداى تعالى به پیغمبرش نشان داد معراج رسول است ، ومراد از شجره ملعونه در قرآن شجره زقوم است این عده از مفسرین همچنین گفته اند که رسول خدا (صلى اللّه علیه وآله وسلم ) وقتى از معراج برگشت صبح آنشب به مشرکین خبر داد که دیشب به معراج رفتم ، مشرکین تکذیب کرده ومسخره اش نمودند، وهمچنین وقتى مشرکین آیاتى را که در آن اسم زقوم برده شده بود شنیدند مسخره کردند خداوند این آیه را فرستاد که آن خوابى که ما به تونمودیم همان معراج وشجره هم همان ز قوم است ، وما آن دورا جز مایه امتحان مردم قرار ندادیم . ۹ - آزمایش با شجره ملعونهشجره لعنت شده در قرآن، وسیله آزمایش مردم می باشد: «واذ قلنا لک ان ر بک احاط بالناس وما جعلنا الر ؤیا التی ار یناک الا فتنة للناس والشجر ة الملعونة فی القر آن ونخوفهم فما یزیدهم الا طغیانا کبیر ا: (به یاد آور) زمانی را که به تو گفتیم: «پروردگارت احاطه کامل به مردم دارد؛ (و از وضعشان کاملا آگاه است.) و ما آن رؤیایی را که به تو نشان دادیم، فقط برای آزمایش مردم بود؛ همچنین شجره ملعونه(درخت نفرین شده)را که در قرآن ذکر کرده‌ایم. ما آنها را بیم داده (و انذار) می‌کنیم؛ اما جز طغیان عظیم، چیزی بر آنها نمی‌افزاید! » »درباره «شجره ملعونه» اقوال مختلفی وجود دارد؛ از جمله این که گفته‌اند: مقصود از آن بنی امیه است. ۱۰ - آزمایش با خلقت آهنفرستاده شدن انبیای الهی و خلقت آهن، سبب امتحان انسانها در نصرت دین الهی است: «لقد ار سلنا ر سلنا بالبینات وانزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط وانزلنا الحدید فیه باس شدید ومنافع للناس ولیعلم اللـه من ینصر ه ور سله بالغیب ان اللـه قوی عزیز: ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند؛ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است، تا خداوند بداند چه کسی او و رسولانش را یاری می‌کند بی آنکه او را ببینند؛ خداوند قوی و شکست ناپذیر است! » ۱۱ - آزمایش با حیات و مرگحیات و مرگ انسانها وسیله امتحان است: «الذی خلق الموت والحیاة لیبلوکم ایکم احسن عملا وهو العزیز الغفور : آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می‌کنید، و او شکست ناپذیر و بخشنده است.» ۱۲ - امتحان انسانها به همخداوند متعال برخی مردم، را وسیله امتحان برخی دیگر قرار داده است: ۱. «وکذلک فتنا بعضهم ببعض لیقولوا اهـؤلاء من اللـه علیهم من بیننا الیس اللـه باعلم بالشاکر ین: و این چنین بعضی از آنها را با بعض دیگر آزمودیم (توانگران را بوسیله فقیران)؛ تا بگویند: «آیا اینها هستند که خداوند از میان ما (برگزیده، و) بر آنها منت گذارده (و نعمت ایمان بخشیده است؟! » آیا خداوند، شاکران را بهتر نمی‌شناسد؟! » ۲. «وما ار سلنا قبلک من المر سلین الا انهم لیاکلون الطعام ویمشون فی الاسواق وجعلنا بعضکم لبعض فتنة اتصبر ون وکان ر بک بصیر ا: ما هیچ یک از رسولان را پیش از تو نفرستادیم مگر اینکه غذا می‌خوردند و در بازارها راه می‌رفتند؛ و بعضی از شما را وسیله امتحان بعضی دیگر قراردادیم، آیا صبر و شکیبایی می‌کنید (و از عهده امتحان برمی آیید)؟! و پروردگار تو همواره بصیر و بینا بوده است.» ۳. «فاذا لقیتم الذین کفر وا فضرب الرقاب حتی اذا اثخنتموهم فشدوا الوثاق فاما منا بعد واما فداء حتی تضع الحر ب اوزار‌ها ذلک ولو یشاء اللـه لانتصر منهم ولـکن لیبلو بعضکم ببعض والذین قتلوا فی سبیل اللـه فلن یضل اعمالهم: و هنگامی که با کافران (جنایت پیشه) در میدان جنگ روبه رو شدید گردنهایشان را بزنید، (و این کار را همچنان ادامه دهید) تا به اندازه کافی دشمن را در هم بکوبید؛ در این هنگام اسیران را محکم ببندید؛ سپس یا بر آنان منت گذارید (و آزادشان کنید) یا در برابر آزادی از آنان فدیه (غرامت) بگیرید؛ (و این وضع باید همچنان ادامه یابد) تا جنگ بار سنگین خود را بر زمین نهد، (آری) برنامه این است! و اگر خدا می‌خواست خودش آنها را مجازات می‌کرد، اما می‌خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید؛ و کسانی که در راه خدا کشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را از بین نمی‌برد! » ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۴، ص۲۷۹، برگرفته از مقاله «امتحان انسانها». |